Susan Neiman, omgaan met de schaduwkanten van het verleden
Susan Neiman is een Joods Amerikaanse filosofe die tegenwoordig in Berlijn woont. Ze heeft uitgebreid geschreven over de morele filosofie van de Verlichting, metafysica en politiek, zowel voor het wetenschappelijke publiek als voor het grote publiek. Haar laatste boek, Learning from the Germans – Confronting Race and the Memory of Evil, verscheen in 2019 en gaat over het verschil in verwerking van het verleden tussen Duitsland en de VS waarbij ze concludeert dat Duitsland daarbij vooroploopt. Mei 2020 is dit boek in het Nederlands uitgekomen onder de titel Wat we van de Duitsers kunnen leren.
Neiman baseert haar boek op persoonlijke ervaringen, filosofische reflectie en gesprekken met zowel Amerikanen als Duitsers maar beschrijft ook voorbeelden van andere landen waar historische gebeurtenissen nog steeds controversies oproepen. De kern van Susan Neiman’s boek is dat Duitsland en de VS op verschillende manieren omgaan met hun (criminele) verleden (nazisme, slavernij) maar dat er ook een verschil is tussen de manier waarop voormalig Oost- en West-Duitsland met hun gemeenschappelijke verleden omgaan en dat, ondanks de hereniging, dit nog steeds in de Duitse samenleving doorwerkt. Daarbij veranderde in Duitsland in de loop van de tijd het perspectief op het verleden waarbij eerst de nadruk lag op het antifascisme en anticommunisme en later de Jodenvervolging het centrale thema werd.
Wanneer je de Duitse verwerking van het nazi verleden vergelijkt met de manier waarop de VS met haar slavernijverleden omgaat dan is de bewustwording van de impact die de slavernij heeft gehad op de Amerikaanse samenleving in de VS nauwelijks van de grond gekomen en wordt het racisme dat ten grondslag lag aan de slavernij niet als crimineel gezien en is dit racisme daar nog steeds aanwezig in de samenleving. Wat dat betreft kunnen de Amerikanen nog heel wat leren van de Duitsers…
Centraal staat bij Susan Neiman het begrip ‘Vergangenheitsaufarbeitung’ dat impliceert dat het omgaan met de schaduwkanten van het verleden een werkwoord is en de verwerking van het verleden nooit voltooid zal zijn: je kan pas in het reine komen met je verleden als je de misstappen begaan in het verleden erkent. En dat proces houdt nooit op, ook toekomstige generaties zullen moeten leven met het bewustzijn dat het kwaad onderdeel is van hun geschiedenis. Susan Neimann citeert in haar boek dan ook met instemming Barack Obama tijdens een speech in Charleston bij de herdenkingsdienst voor negen mensen die door een 21-jarige schutter in een kerk werden doodgeschoten en die een racistisch motief had: ‘Gebruik de geschiedenis als een handleiding om de fouten gemaakt in het verleden te voorkomen’.
Haar boek deed me denken aan het boek Grijs verleden – hoe wij na de oorlog steeds weer anders terugkijken op 40-45 van de Nederlandse historicus Chris van der Heijden. Van der Heijden is een deskundige op het gebied van de verwerking van de oorlog en ‘Grijs verleden’ gaat over wijze waarop vanaf 1945 de Tweede Wereldoorlog door de ogen van ons Nederlanders gezien wordt en dat is eveneens een interessante ontwikkeling. Van ontkenning, gewoon doorleven naar de discussie rond goed en fout – Menten, Aantjes – naar de wijze waarop we nu kijken naar de Tweede Wereldoorlog waarbij ook wij een omslag hebben gemaakt in de manier waarop op de oorlog terugkijken. Lag de nadruk vlak na de oorlog op de rol van het verzet, na de Shoah documentaire uit 1985 van de Franse filosoof en journalist Claude Lanzmann over de Holocaust, kwam de nadruk te liggen op de vervolging van joden, zigeuners, homo’s en politieke tegenstanders en de miljoenenmoord op onschuldige burgers. Nu veel mensen de oorlog niet meer bewust hebben meegemaakt gaat onze aandacht langzaam verschuiven naar het lot van de Indiëgangers en de politionele acties. Dat onze aandacht verschuift blijkt bijvoorbeeld ook uit het thema van de 75ste herdenking van het Nationaal Comité 4 en 5 mei, 75 jaar vrijheid. Het herdenken verschuift dus naar de achtergrond en de nadruk komt te liggen bij het besef dat in vrijheid leven belangrijk is en de moeite waard te verdedigen.
In de loop van de tijd verschuift dus ons perspectief op ons collectieve verleden en dat dit perspectief aan het veranderen is blijkt bijvoorbeeld ook uit een film als Er ist wieder da waarin Hitler op een komische wijze wordt neergezet. De in deze film uit de dood opgestane Hitler doet foute uitspraken die hard aankomen en die door het overwegend jonge publiek dat in de zaal zat toen ik deze film zag, komisch opgevat worden. Aan het eind van de film wordt een directe relatie gelegd met de opkomende vreemdelingenhaat en extreemrechts in Duitsland. In ditzelfde genre verscheen eind 2019 de eveneens komisch bedoelde film Jojo Rabbit van de Nieuw-Zeelandse regisseur Taika Waititi waarin een eenzaam jongetje Adolf Hitler als fantasievriend heeft. Het jongetje woont samen met zijn moeder in een Duitse stad die door de Russen veroverd dreigt te worden en is lid van de Hitlerjugend. Op een gegeven moment ontdekt hij thuis een Joodse tienermeisje Elsa en dat zorgt dan weer voor de nodige verwarring bij hem maar ook komische momenten.
Vergelijk je deze films met de meer dan tien jaar geleden gemaakte Der Untergang met een voortreffelijke vertolking van Hitler door de inmiddels overleden Bruno Ganz, dan zie je dat Er ist wieder da en Jojo Rabbit Hitler heel anders wordt neergezet. In Der Untergang wordt gepoogd een realistisch beeld van Hitler neer te zetten en komt hij er als persoon niet goed af, er valt niet veel te lachen in deze film. Ik heb deze film destijds vlak na het uitkomen in een bioscoop gezien aan de Kurfürstendamm in Berlijn en na afloop bleef het overwegend oudere Berlijnse publiek minutenlang stil in de zaal zitten en zag ik sommige ouderen met tranen in de ogen naar buiten lopen.
Dat was wel anders na afloop van Er ist wieder da en Jojo Rabbit. Schijnbaar heeft er een kentering plaats gevonden met betrekking tot de visie op de betekenis van Hitler voor Duitsland, niet alleen met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog maar ook ten aanzien van zijn betekenis met betrekking tot de huidige politieke situatie in Duitsland, in het bijzonder de vluchtelingenproblematiek. Deze problematiek deelt de Duitse, maar ook onze samenleving op in ‘voor’ of ‘tegen’ en kijk je als toeschouwer vanuit je eigen perspectiefnaar deze film. En voor jongeren die deze film zien, zonder de bagage die ouderen hebben, kan ik me voorstellen dat er dan veel te lachen valt om de komisch neergezette Hitler.
In een recensie in de Volkskrant van 2 januari 2019 van de film Jojo Rabbit stelt recensent Rob van Scheers dat er in de wereld van de komedie een wet is die luidt dat een tragedie in de loop van de tijd overgaat in een komedie als er genoeg jaren verstreken zijn: komedie = tragedie + tijd. Net als bij Napoleon, die ook behoorlijk wat op zijn geweten heeft, wordt Hitler dus steeds meer als historische figuur neergezet waar je grappen over kunt maken.
Een interessant en actueel boek dus van Susan Neiman dat laat zien hoe de manier waarop we ons verleden verwerken lokaal sterk kan verschillen en eveneens aan veranderingen onderhevig is. Daarom bestaat ‘De’ geschiedenis niet en is het verleden geen verzameling van feiten en gebeurtenissen die objectief kunnen worden gepresenteerd in de vorm van één verhaal maar zijn er vele verhalen die steeds weer opnieuw in een andere vorm verteld moeten worden (naar Leo Vroman).
Susan Neiman, Wat we van de Duitsers kunnen leren, vertaald door Huub Stegeman, ISBN: 9789047710226, € 39,95
Susan Neiman komt 19 oktober 2020 naar de ISVW in Leusden om over haar boek te spreken tijdens het Kitty van der Vliet Diversity Event. Kaartjes zijn verkrijgbaar op de site van de ISVW: https://isvw.nl/activiteit/diversity-event-2020/.
Related Posts
Filosofisch Café met Michel Dijkstra – 21 januari 2024 →
Inzendingen Schrijfdialoog 2023 →
Filosofisch Café 16 april 2023 →
