Franciscus van den Enden, een miskend en revolutionair denker
Filosofisch café 16 april 2023 15:00-17:00 uur
Franciscus van den Enden staat bekend als ‘de leermeester’ van Spinoza. Recent is zijn boek Vrije staatkundige stellingen in het modern Nederlands verschenen. Uitgever Erno Eskens zal in dit filosofisch café een lezing geven over Van den Endens denken en leven. Hierna volgt een plenair gesprek over Van den Endens filosofie.
Franciscus van den Enden (1602-1674) heeft lang in de schaduw van zijn beroemde leerling gestaan, omdat van hemzelf geen filosofisch geschrift bekend was. Pas in 1990 werd duidelijk dat Van den Enden, die in kunstwerken van Rembrandt handelde en een Latijnse school in Amsterdam leidde, toch zelf boeken had geschreven. Twee anonieme geschriften werden aan hem gekoppeld. Die geschriften blijken ronduit revolutionair. Van den Enden pleit erin voor ‘evenvrijheid’ en ‘evengelijkheid’. Dat laatste is gelijkheid van kansen én gelijkheid van uitkomsten (beloning). Daarnaast verwerpt hij elke vorm van autoriteit. In zijn ideale staat – hij schreef een plan voor de inrichting van een kolonie in Amerika – zijn koningen, priesters, predikanten en andere autoriteitsdenkers niet welkom. Die verstoren namelijk het democratische proces. Van den Enden pleit voor directe democratie, een model dat hij van de indianen overneemt. Zij zijn volgens hem verder in hun ontwikkeling dan wij.
Van den Endens Vrije Politijke Stellingen – nu vertaald als Vrije staatkundige stellingen – is een radicaal pleidooi voor democratie, gelijkheid en emancipatie. Het boek bevat vrijwel alle grote ideeën die we gewoonlijk aan Spinoza toeschrijven. Maar Van den Enden publiceerde vijf jaar eerder. Dat roept bijvoorbeeld de vraag op wie eigenlijk de bedenker was van de term ‘God of natuur’. We vinden dit begrip al in Van den Endens boek. ‘God of de natuur’ zit volgens hem logisch en dus deterministisch in elkaar. Niets ontsnapt aan de keten van oorzaak en gevolg. Wonderen kunnen dan ook niet bestaan. Van den Enden kijkt zo ook naar de samenleving: daarin worden mensen volgens de wetten van de noodzaak gevormd. Dit inzicht is bevrijdend, want het betekent dat niemand van nature arm, slecht of achtergesteld is. Nee, dat ligt aan de vormende kracht van de samenleving. En die samenleving kun je hervormen. Om te beginnen moet iedereen goed onderwijs krijgen, stelt Van den Enden, dus ook vrouwen en armen. En verder moeten we ons bevrijden van alle dwang die onze natuurlijke vrijheid beperkt. Opnieuw ageert Van den Enden daarom tegen stadhouders en koningen. Verder bepleit hij seksuele vrijheid binnen de grenzen van het huwelijk, want ook op dat vlak moeten we af van vrijheidsbeperkingen. De Vrije staatkundige stellingen lijkt al met al een eeuw op zijn tijd vooruit te lopen.
Door zijn opmerkelijk progressieve standpunten kreeg Van den Enden een disputeerverbod. Mede daarom vertrok hij in 1671 naar Parijs, waar hij opnieuw een Latijnse school stichtte. Toen Lodewijk de Veertiende een jaar later de Nederlandse Republiek binnenviel, zat hij plotseling achter vijandelijke linies. Hij bedacht een manier om Lodewijk de Veertiende af te zetten en een nieuwe republiek in Frankrijk te vestigen. Helaas zat er een spion in zijn school…
Filosoof en uitgever Erno Eskens, eerder programmadirecteur van de ISVW, gaat in op het turbulente leven en de denkbeelden van Van den Enden. Onlangs verscheen van Eskens het boek Denkers en dwalers. Een geschiedenis van de filosofie in de lage landen (ISVW Uitgevers), waarin hij uiteraard ook aandacht besteedt aan Spinoza en Van den Enden. Eskens is uitgever filosofie en wetenschap bij Noordboek. Bij die uitgeverij verscheen, met steun van de Vrienden van de ISVW, de hertaling van de Vrije staatkundige stellingen.
Diapresentatie
De diapresentatie kan hier worden teruggekeken:
