Jos Blaas: Eenzaam maar niet alleen

“Onenigheden ontstaan niet zozeer uit liefde tot de godsdienst, als wel uit de verscheidenheid van menselijke gemoedsbewegingen of uit een geest van tegenspraak, waarmee men alles, ook al is het nog zo juist gezegd, pleegt te verdraaien en te verdoemen.”  –  Spinoza   

Deze zomer waren mijn vrouw en ik op vakantie in Alpirsbach. Een klein stadje in het hart van het Zwarte Woud, gelegen aan het riviertje Kinzig. Onze voorkeur voor een kleine rustige camping had ons aan de rand van dit lieflijke plaatsje gebracht.  Wij togen  geheel onbevangen het voor ons nog onbekende dorp in. Tot onze verrassing troffen we daar één van de mooiste kloosters  en bijbehorende kerk die wij ooit hadden het gezien: de Benedictijner-abdij Alpirsbach.  Gesticht in 1095 en gebouwd en verbouwd tot in de 15^e eeuw, met elementen van de romaanse en gotische bouwstijl.  Het klooster werd opgericht ten tijde van de strijd om de Investituur: de strijd om de macht tussen paus en keizer. Het klooster werd opgericht vanuit de zuiveringsgedachte die was ontstaan in het klooster Cluny in het Franse Bourgondië. Deze zuiveringsgedachte kwam voort uit het moreel verval binnen de kerk in de 10^e eeuw. Met de oprichting van het klooster werd ingezet op de creatie van een spiritueel vrije – alleen aan Rome verantwoording schuldige – plek, waarin alles draaide om gebed en ascese: ora et labora. Met de Reformatie trad een nieuwe fase aan in het bestaan van het klooster. Van 1534 tot 1648 was sprake van dan weer Lutherse heerschappij, dan weer katholieke heerschappij. Met de beëindiging van de 30-jarige oorlog in 1648 (Vrede van Westfalen) kwam het klooster definitief in bezit van de hertog van Württenberg, die het geloof van Luther aanhing.  De monniken verlieten het klooster, dat vervolgens in gebruik kwam als evangelische kloosterschool. 

Daar stonden wij. Wat een geschiedenis. Lopend door de cellen waar ooit de monniken verbleven. Hun leven geheel wijdend aan God. Een leven waarin het individuele aardse zijn als een vliegpoepje gold in het van God gegeven onmetelijke universum.  Waar tref je dat nog aan, dat een leven geheel vergeestelijkt wordt beleefd? Dat huisvesting, eten en drinken tot het meest minimale wordt teruggebracht zodat het lichaam net voldoende heeft om als vehikel te dienen voor het betuigen van respect aan God. 

Verbinding binnen de groep versus individuele vrijheid.  

Wat fijn is aan een gemeenschap is het gevoel van samen-zijn. Waarden en overtuigingen die gedeeld worden. Je gekend weten. Erbij horen. Saamhorigheid. Voor de monniken in Alpirsbach gold dit ook: eenzelfde levensvisie en gerichtheid. Samenleven in het klooster,  samen bidden, de maaltijd gebruiken, het land bewerken. Met het geloof in God als hoogste gedeelde waarde…..…   Dit draagt voor de leden van de groep bij aan een persoonlijk beleefd gevoel van betekenis. Dat je er toe doet binnen de groep.  

René Gude wees erop dat twee zaken beiden doorslaggevend zijn voor het leiden van een persoonlijk gelukkig leven: 1. Het gevoel deel uit te maken van de groep; 2. én in die groep onderscheidend zijn.  Het 1^e betreft de behoefte aan anderen gelijk te zijn. Je wordt herkend en gekend als lid van de groep. Je bent niet alleen.  Het 2^e betreft de behoefte je te onderscheiden van anderen, op jezelf te staan als autonoom voelend en denkend wezen – authentiek.  Je bent vrij – verschillend van anderen. Je bent eenzaam.  

Uit eigen ervaring kan ik mij volledig vinden in de opvatting van René Gude. Of het nu in het gezin was, op school, in de buurt, op de voetbalclub, tijdens mijn studie of in mijn werk: ik wil erbij horen, meedoen, gezien worden – gelijk zijn aan de anderen: ik ben ook zo! Maar ik merkte ook dat ik mij onderscheidde van anderen. Dat ik op mijzelf stond.  Dat de binding in ons gezin eerder uiterlijk vertoon was dan innerlijk gevoeld, dat de aansluiting op school en in de buurt bij anderen niet altijd goed ging en dat ik mij soms moest forceren om erbij te horen – soms met een gevoel van angst voor uitsluiting.  

Want dat is waar Inez Weski op wees in de uitzending van Zomergasten op 26 juli jl. : de groep kan op het ene moment een gevoel geven van bescherming en thuiszijn, maar kan zich later ook tegen je keren. Hoed je voor de groep – de collectiviteit, ‘ het volk……..’  Met haar houding tijdens het interview benadrukte zij haar persoonlijke autonomie. Het zijn de zeer sterken die de hiermee gepaard gaande eenzaamheid kunnen dragen…….   

Het geloof in groepsidentiteit is momenteel bezig aan een comeback (zie Fukuyama – ‘Identiteit, waardigheid, ressentiment en identiteitspolitiek’).  Waar vanaf eind jaren ’60 het individu in opmars was, in verzet tegen de toen geldende strakke sociale normen en dito straffe maatschappelijke stratificatie, zien wij vandaag de dag een andere beweging.  Ging het vanaf de jaren ’60 om individuele zelfverwerkelijking, vandaag de dag zijn geluiden hoorbaar over hoe belangrijk het is de identiteit van de groep te beschermen: hetzij cultureel-maatschappelijk (volk versus elite), hetzij op nationaal niveau (naties tegen naties). Waar sinds de Tweede Wereldoorlog het  (internationaal) recht de overhand had (dominantie van het hoofd: ratio/rede), zie je tegenwoordig dat botte machtspolitiek aan invloed wint.  In binnen- en buitenland vindt polarisatie plaats, met als dieptepunt in het liberaal-democratische deel van de wereld de avonturen van vastgoedmagnaat Trump (dominantie van de buik: de wil tot macht).   

In een tijd dat het denken zich neerwaarts beweegt van hoofd naar buik, is het zaak het hoofd koel te houden en het hart warm – opdat een individueel vrij geestelijk leven mogelijk is. Dat geen verkettering plaatsvindt omdat je niet bij de juiste club zit. Dat er geen oploop ontstaat rond rattenvangers, die gaan vertellen wat we wel en niet moeten geloven.  Dat politiek niet bestaat uit sneren en scoren voor de bühne.

Het gaat erom met elkaar een vrijplaats te creëren en te behouden om elkaar werkelijk te ontmoeten, niet om te debatteren maar om met elkaar in dialoog te zijn, vrijelijk te denken en elkaars zienswijze te onderzoeken – op zoek naar waarheid, zonder deze ooit te kunnen claimen…… in de geest van Spinoza……. 

Eenzaam, maar niet alleen.   

Jos Blaas

De Bilt,  1 augustus 2020